önemlidir. Daha da önemlisi, ruh mefhumu tam olarak kavranamamış olsa da bilinen bir gerçek vardır ki, o da ruhun insanî, tarihî ve dilsel bir gerçekliği olduğudur.

Hiç kuşkusuz tarih boyunca insanlığın zihnini en çok meşgul eden şeylerden birisi madde-ruh ilişkisidir. Bu noktada insanın ruhu ayrı bir önem arz etmektedir. Tarihte olduğu gibi günümüzde de insan ruhunu inkâr edip insanı mahza biyolojik bir varlık olarak tasavvur edenler yanında, onun fizikî yapısını görmezden gelip onda asl olanın ruh olduğunu ileri sürenler de olmuştur. Ayrıca Ortaçağ batı dünyasında âdeta farklı bir varlık kategorisi olarak değerlendirilen kadının ruh sahibi bir varlık olup olmadığı hususu da uzun süre tartışılmıştır. İslâm geleneğinde ise daha çok insan ruhunun neliği, bedenle bağı, bedenden ayrı mı yoksa onu tamlayan bir parçası mı olduğu, sonsuz olup olmadığı, ölümden sonraki durumu v.s. gibi hususlar tartışma konusu olmuştur. Tarihte olduğu gibi günümüzde de Batı ve İslâm dünyasında insanın görünmeyen âlemini, ruhunu anlama ve anlamlandırma çabaları tatmin edici bir neticeye ulaşmasa da devam etmektedir.

Buna rağmen gerek yukarıda da işaret ettiğimiz Kur"an âyetlerinden gerekse de Allah Resûlü"nün bazı hadislerinden hareketle ruh hakkında birtakım yalın hakikatlerden söz etmek mümkündür. Hz. Peygamber (sav) bazı hadislerinde insan yerine “ruh sahibi varlık” anlamına gelen “neseme”¹⁵ kavramını kullanmıştır.¹⁶ Onun, insanı “neseme” olarak ifade etmesi ruh yönü öne çıkan bir varlık tanımlamasıdır. Hatta o (sav) bir hadisinde canlı bir kuşu da “ruhu olan bir hayvan” şeklinde nitelendirmiştir.¹⁷ Bu da gösteriyor ki, İslâm, canlıları ruh ve bedenden müteşekkil iki yönlü bir varlık olarak kabul etmektedir. Ruhun, bedeni harekete geçiren, organizmayı canlı hâle getirmesi yanında Hz. Peygamber, onu, insan davranışlarına yön veren bir “öz” olarak da tanımlamıştır. O (sav), bu insanî hakikati şöyle dillendirmiştir: “Ruhlar bir araya getirilen topluluklardır. Onlardan birbirleriyle uyuşanlar kaynaşırlar, uyuşamayanlar da kaynaşamaz, ayrılırlar ”¹⁸ Böylece ruhun, insanın huy, istidat ve eğilimlerinin kaynağı olduğu, bunun da her insanda farklı tezahürleri olabileceğini Hz. Peygamber"in hadislerinden öğrenmiş oluyoruz. Dolayısıyla birbirinden farklı karakterler olarak topluluklar hâlinde yaşayan insanların birbirleriyle kaynaşmaları veya anlaşamamaları, iyilerin iyilerle, kötülerin kötülerle uyum sağlamaları yaratılıştan gelen rûhî yapılarından, özelliklerinden kaynaklanmış olmaktadır.

15 İE5/49 İbnü’l-Esîr, Garîbü’l-hadîs, V, 49

{ نسم } ( ه ) فيه [ مَن أعْتقَ نَسَمَةً أو فَكَّ رَقَبَة ] النَّسَمة : النَّفْس والروح . أي مَن أعْتَق ذا رُوح . وكلُّ دابّة فيها رُوح فهي نَسَمة وإنما يريد الناسَ ( ه ) ومنه حديث علي [ والذي فَلَق الحَبَّةَ وبَرأ النَّسَمة ] أي خَلَق ذات الرُّوح وكثيرا ما كان يقولُها إذا اجْتَهد في يمينه ( ه ) وفيه [ تَنَكَّبوا الغُبار فإنّ منه تكون النَّسَمة ] هي ها هنا النَّفَس بالتحريك واحدُ الأنفاس . أراد تَوَاتُرَ النَّفَس والرَّبْو والنَّهيج فسُمِّيت العِلَّة نَسَمةً لاسْتِراحة صاحبها إلى تَنَفُّسه فإنّ صاحبَ الرَّبْوِ لا يَزالُ يَتَنَفَّس كثيرا - ومنه الحديث [ لَمَّا تَنَسَّموا رَوْح الحياة ] أي وَجَدُوا نَسِيمَها . والتَّنَسُّم : طَلَب النَّسيم واسْتِنْشاقُه . وقد نَسَمَت الرِّيحُ تَنْسِمُ نَسَماً ونَسِيما ( ه ) والحديث الآخر [ بُعِثْتُ في نَسَمِ الساعة ] وهو من النَّسيم أوّل هُبوب الرِيح الضعيفة : أي بُعِثْتُ في أوّل أشراطِ الساعة وضَعْف مَجيئهاLA49/4414 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, IL, 4414.{ نسم } ( ه ) فيه [ مَن أعْتقَ نَسَمَةً أو فَكَّ رَقَبَة ] النَّسَمة : النَّفْس والروح . أي مَن أعْتَق ذا رُوح . وكلُّ دابّة فيها رُوح فهي نَسَمة وإنما يريد الناسَ ( ه ) ومنه حديث علي [ والذي فَلَق الحَبَّةَ وبَرأ النَّسَمة ] أي خَلَق ذات الرُّوح وكثيرا ما كان يقولُها إذا اجْتَهد في يمينه ( ه ) وفيه [ تَنَكَّبوا الغُبار فإنّ منه تكون النَّسَمة ] هي ها هنا النَّفَس بالتحريك واحدُ الأنفاس . أراد تَوَاتُرَ النَّفَس والرَّبْو والنَّهيج فسُمِّيت العِلَّة نَسَمةً لاسْتِراحة صاحبها إلى تَنَفُّسه فإنّ صاحبَ الرَّبْوِ لا يَزالُ يَتَنَفَّس كثيرا - ومنه الحديث [ لَمَّا تَنَسَّموا رَوْح الحياة ] أي وَجَدُوا نَسِيمَها . والتَّنَسُّم : طَلَب النَّسيم واسْتِنْشاقُه . وقد نَسَمَت الرِّيحُ تَنْسِمُ نَسَماً ونَسِيما ( ه ) والحديث الآخر [ بُعِثْتُ في نَسَمِ الساعة ] وهو من النَّسيم أوّل هُبوب الرِيح الضعيفة : أي بُعِثْتُ في أوّل أشراطِ الساعة وضَعْف مَجيئها

16 MA154, Abdürrezzâk, Musannef, I, 52.

عبد الرزاق عن معمر عن أيوب عن أبي قلابة عن عمرو بن عبسة قال : كان جالسا مع أصحاب له إذ قال له (4) رجل من يحدثنا حديثا عن رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال عمرو : أنا ، قال : هي ، لله أبوك ، واحذر ، قال سمعته يقول : من شاب شيبة في سبيل الله كانت له نورا يوم القيامة ، قال : هي ، لله أبوك ، واحذر ، قال وسمعته يقول : من رمي سهما في سبيل الله كان له عدل رقبة ، قال : هي ، لله أبوك ، واحذر ، قال وسمعته يقول : من أعتق نسمة أعتق الله بكل عضو منها عضوا منه من النار ، قال وسمعته يقول : من أعتق نسمتين أعتق الله بكل عضوين منهماعضوين منه من النار ، قال : هي ، لله أبوك ، واحذر ، قال : وحديثا لو أني لم أسمعه [ منه إلا ] (5) مرة أو مرتين ، أو ثلاثا أو أربعا أو خمسا لم أحدثكموه ، ما من عبد مسلم يتوضأ فيغسل وجهه إلا تساقطت (6) خطايا وجهه من أطراف لحيته ، فإذا غسل يديه تساقطت خطايا يديه من بين أظفاره ، فإذا مسح برأسه تساقطت خطايا رأسه من أطراف شعره ، فإذا غسل رجليه تساقطت خطايا رجليه من باطنهما ، فإن (1) أتى مسجدا فصلي (2) في جماعة فيه فقد وقع أجره على الله ، فإن قام فصلي ركعتين كانتا كفارة (3) ، قال : هي ، لله أبوك ، واحذر ، حدث ولا تخطئ (4).

17 M5062 Müslim, Sayd, 59.

وَحَدَّثَنِى زُهَيْرُ بْنُ حَرْبٍ حَدَّثَنَا هُشَيْمٌ أَخْبَرَنَا أَبُو بِشْرٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ قَالَ مَرَّ ابْنُ عُمَرَ بِفِتْيَانٍ مِنْ قُرَيْشٍ قَدْ نَصَبُوا طَيْرًا وَهُمْ يَرْمُونَهُ وَقَدْ جَعَلُوا لِصَاحِبِ الطَّيْرِ كُلَّ خَاطِئَةٍ مِنْ نَبْلِهِمْ فَلَمَّا رَأَوُا ابْنَ عُمَرَ تَفَرَّقُوا فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ مَنْ فَعَلَ هَذَا لَعَنَ اللَّهُ مَنْ فَعَلَ هَذَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم لَعَنَ مَنِ اتَّخَذَ شَيْئًا فِيهِ الرُّوحُ غَرَضًا .

18 M6709 Müslim, Birr, 160

حَدَّثَنِى زُهَيْرُ بْنُ حَرْبٍ حَدَّثَنَا كَثِيرُ بْنُ هِشَامٍ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ بُرْقَانَ حَدَّثَنَا يَزِيدُ بْنُ الأَصَمِّ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ بِحَدِيثٍ يَرْفَعُهُ قَالَ « النَّاسُ مَعَادِنُ كَمَعَادِنِ الْفِضَّةِ وَالذَّهَبِ خِيَارُهُمْ فِى الْجَاهِلِيَّةِ خِيَارُهُمْ فِى الإِسْلاَمِ إِذَا فَقُهُوا وَالأَرْوَاحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ائْتَلَفَ وَمَا تَنَاكَرَ مِنْهَا اخْتَلَفَ » .B3336 Buhârî, Enbiyâ, 2.قَالَ قَالَ اللَّيْثُ عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عَمْرَةَ عَنْ عَائِشَةَ رضى الله عنها قَالَتْ سَمِعْتُ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ « الأَرْوَاحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ ، فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ائْتَلَفَ ، وَمَا تَنَاكَرَ مِنْهَا اخْتَلَفَ » . وَقَالَ يَحْيَى بْنُ أَيُّوبَ حَدَّثَنِى يَحْيَى بْنُ سَعِيدٍ بِهَذَا .